Konu 07 – Elektronik Para, Dijital Para ve Kripto Para Hukuku

Konu 07 – Elektronik Para, Dijital Para ve Kripto Para Hukuku

1. Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemler, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları

2013 yılında yürürlüğe giren 6493 sayılı “Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun” ^[1] (“Kanun”) uyarınca, ülkemiz mevzuatında ilk defa “ödeme sistemi”, “menkul kıymet mutabakat sistemi”, “ödeme hizmeti sağlayıcısı”, “ödeme kuruluşu” ve “elektronik para kuruluşu” gibi kavramlar tanımlanmıştır.^[2] 

6493 sayılı Kanun kapsamında iki farklı hizmet sunulabilmektedir. 1- Elektronik para kuruluşları temelde alınan fon kadar elektronik para ihraç etmek ile yetkilendirilmişlerdir. 2- Ödeme Kuruluşları ise ödeme hizmeti sunmakla yetkilendirilmiş olup basitçe gönderen ile alıcı arasında fonun transferi işlemini yürütmektedir. Bununla birlikte, ödeme hizmetinin sunulması esnasında hedef kitlenin birey, işletme veya diğer bir finansal kuruluş olması, kullanılan teknoloji, müşteri ile temas kurulan mecra gibi etkenler ile iş modelleri oldukça çeşitlenmektedir^[3].

1. Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri ve Ödeme Hizmetleri

Kanundada yer alan tanımlara göre;

Ödeme kuruluşu: Ödeme hizmeti sağlamak ve gerçekleştirmek için bu kanun kapsamında yetkilendirilmiş tüzel kişi” olarak tanımlanmıştır.

Kanunun 12. maddesine göre ödeme hizmetleri aşağıdaki faaliyetleri içermektedir;

a)Ödeme hesabına para yatırılması ve ödeme hesabından para çekilmesine imkan veren hizmetler de dâhil olmak üzere ödeme hesabının işletilmesi için gerekli tüm işlemleri,

b)Ödeme hizmeti kullanıcısının ödeme hizmeti sağlayıcısı nezdinde bulunan ödeme hesabındaki fonun aktarımını içeren, bir defaya mahsus olanlar da dâhil doğrudan borçlandırma işlemi, ödeme kartı ya da benzer bir araçla yapılan ödeme işlemi ile düzenli ödeme emri dâhil para transferini,

c) Ödeme aracının ihraç veya kabulünü,

ç) Para havalesini,

d)Gönderen tarafından ödeme işleminin yapılmasına ilişkin onayın bir bilişim veya elektronik haberleşme cihazı aracılığıyla verildiği ve ödemenin ödeme hizmeti kullanıcısı ile mal veya hizmet sağlayan arasında sadece aracı olarak faaliyet gösteren bir bilişim veya elektronik haberleşme işletmecisine yapıldığı ödeme işlemini,

e) Fatura ödemelerine aracılık edilmesine yönelik hizmetleri,

f) (Ek:12/11/2019-7192/8 md.) Ödeme hizmeti kullanıcısının isteği üzerine başka bir ödeme hizmeti sağlayıcısında bulunan ödeme hesabıyla ilgili sunulan ödeme emri başlatma hizmetini,

g) (Ek:12/11/2019-7192/8 md.) Ödeme hizmeti kullanıcısının onayının alınması koşuluyla, ödeme hizmeti kullanıcısının ödeme hizmeti sağlayıcıları nezdinde bulunan bir veya daha fazla ödeme hesabına ilişkin konsolide edilmiş bilgilerin çevrim içi platformlarda sunulması hizmetini,

ğ) (Ek:12/11/2019-7192/8 md.) Ödemeler alanında toplam büyüklük veya etki alanı açısından Bankaca belirlenecek seviyeye ulaşan diğer işlem ve hizmetleri, ifade eder.

Kanunun 13. Maddesinde yer alan hükme göre ödeme hizmeti sağlayıcıları sınırlı sayıdadır ve banka ve ödeme hizmeti sağlayıcısı dışındaki kişiler ödeme hizmeti sunamazlar;

a) 5411 sayılı Kanun kapsamındaki bankalar,

b) Elektronik para kuruluşları,

c) Ödeme kuruluşları,

ç) (Ek: 17/4/2017-KHK/690-68 md.; Aynen kabul: 1/2/2018-7077/58 md.) Posta ve Telgraf Teşkilatı Anonim Şirketi ödeme hizmeti sağlayıcısıdır.

Kanun’un 14. maddesi uyarınca, ödeme kuruluşlarının kuruluşu bazı şartlara bağlanmıştır:

(1) Bu Kanun kapsamında ödeme hizmetleri alanında faaliyette bulunmak isteyen ödeme kuruluşu Bankadan (Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Anonim Şirketi) izin almak kaydıyla faaliyette bulunabilir.

(2) Ödeme kuruluşunun;

a) Anonim şirket şeklinde kurulması,

b) Sermayesinde yüzde on ve üzerinde paya sahip olanların ve kontrolü elinde bulunduranların 5411 sayılı Kanunda banka kurucuları için aranan nitelikleri haiz olması,

c) Pay senetlerinin nakit karşılığı çıkarılması ve tamamının nama yazılı olması,

ç) Nakden ve her türlü muvazaadan ari ödenmiş sermayesinin bu Kanunun 12 nci maddesinin birinci fıkrasının (e) bendinde yer alan hizmetleri sunan ödeme kuruluşları için en az bir milyon Türk Lirası, diğer ödeme kuruluşları için ise en az iki milyon Türk Lirası olması,^[4]

d) Bu Kanun kapsamındaki işlemleri gerçekleştirebilecek yönetim, yeterli personel ve teknik donanıma sahip olması ve şikâyet ve itirazlarla ilgili birimleri oluşturması,

e) Bu Kanun kapsamında yürütecekleri faaliyetlerin sürekliliğine ve ödeme hizmeti kullanıcılarına ilişkin fon ve bilgilerin güvenliğine ve gizliliğine dair gerekli tedbirleri alması,

f) Bankanın denetimini engellemeyecek şeffaf ve açık bir ortaklık yapısı ve organizasyon şemasına sahip olması şarttır.

2023 itibariyle TCMB İnternet sitesinde yer alan^[5] Aktif Ödeme Kuruluşları aşağıdaki gibidir;

Aktif Ödeme Kuruluşları (Kodlar)

Aypara Ödeme Kuruluşu A.Ş. (880)

Ceo Ödeme Hizmetleri A.Ş. (878)

Efix Ödeme Hizmetleri A.Ş. (876)

Elekse Elektronik Para ve Ödeme Kuruluşu A.Ş. (855)

Faturakom Ödeme Hizmetleri A.Ş. (858)

Föy Fatura Ödeme Kuruluşu A.Ş. (859)

Global Ödeme Hizmetleri A.Ş. (884)

GönderAl Ödeme Hizmetleri A.Ş. (851)

İstanbul Ödeme ve Elektronik Para A.Ş. (883)

Klon Ödeme Kuruluşu A.Ş. (881)

MoneyGram Turkey Ödeme Hizmetleri A.Ş. (871)

N Kolay Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşu A.Ş. (852)

Nestpay Ödeme Hizmetleri A.Ş. (865)

Octet Express Ödeme Kuruluşu A.Ş. (874)

Ödeal Ödeme Kuruluşu A.Ş. (868)

Paragram Ödeme Hizmetleri A.Ş. (888)

Pay Fix Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (882)

Paybull Ödeme Hizmetleri A.Ş. (892)

Paynet Ödeme Hizmetleri A.Ş. (866)

Paytrek Ödeme Kuruluşu Hizmetleri A.Ş. (856)

Pratik İşlem Ödeme Kuruluşu A.Ş. (860)

Ria Turkey Ödeme Kuruluşu A.Ş. (879)

Sender Ödeme Hizmetleri A.Ş. (875)

Trend Ödeme Kuruluşu A.Ş. (862)

Tronapay Ödeme Hizmetleri A.Ş. (887)

Vezne24 Tahsilat Sistemleri ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (885)

Western Union Turkey Ödeme Hizmetleri A.Ş. (886)

Paytrek Ödeme Kuruluşu Hizmetleri A.Ş.

2.  Elektronik Para Kuruluşları

Kanunda yer alan tanımlara göre;

Elektronik para: Elektronik para ihraç eden kuruluş tarafından kabul edilen fon karşılığı ihraç edilen, elektronik olarak saklanan, bu Kanunda tanımlanan ödeme işlemlerini gerçekleştirmek için kullanılan ve elektronik para ihraç eden kuruluş dışındaki gerçek ve tüzel kişiler tarafından da ödeme aracı olarak kabul edilen parasal değer,

Elektronik para kuruluşu: Bu Kanun kapsamında elektronik para ihraç etme yetkisi verilen tüzel kişi” şeklinde tanımlanmıştır.

Elektronik para, müşteriden alınan fonun çevrimiçi elektronik para hesaplarına aktarılması veya sanal/fiziki kartlara yüklenmesi neticesinde müşterinin nakit para yerine yüklenen fon tutarı kadar ödeme işlemi yapabilmesini sağlar. Elektronik para hesabı veya elektronik para bakiyesi tanımlı kartlar ile mal ve hizmet alımının yanı sıra para transferi, fatura ödeme ve benzeri ödeme işlemleri de yapılabilir.^[6].

.

Kanunun 18/3. maddesine göre elektronik para şirketlerinin kurulabilmesi için aşağıda belirtilen özellikleri sağlaması gerekmektedir. Buna göre,

Elektronik para kuruluşunun;

a) Anonim şirket şeklinde kurulması,

b) Sermayesinde yüzde on ve üzerinde paya sahip olanların ve kontrolü elinde bulunduranların 5411 sayılı Kanunda banka kurucuları için aranan nitelikleri haiz olması,

c) Pay senetlerinin nakit karşılığı çıkarılması ve tamamının nama yazılı olması,

ç) Nakden ve her türlü muvazaadan ari ödenmiş sermayesinin en az beş milyon Türk Lirası olması,^[7]

d) Bu Kanun kapsamındaki işlemleri gerçekleştirebilecek yönetim, yeterli personel ve teknik donanıma sahip olması, şikâyet ve itirazlarla ilgili birimleri oluşturması,

e) Bu Kanun kapsamında yürütecekleri faaliyetlerin sürekliliğine ve elektronik para kullanıcılarına ilişkin fon ve bilgilerin güvenliğine ve gizliliğine dair gerekli tedbirleri alması,

f) Bankanın denetimini engellemeyecek şeffaf ve açık bir ortaklık yapısı ve organizasyon şemasına sahip olması şarttır.

Kanunun 20. maddesinde “elektronik para ihracı” düzenlenmiştir. Buna göre,

“(1) Elektronik para ihraç eden kuruluş, aldığı fon kadar elektronik para ihraç eder.

(2) Elektronik para ihraç eden kuruluş, elektronik para kullanıcısı tarafından yatırılan fonları gecikmeksizin elektronik paraya çevirerek kullanıma hazır hâle getirir.

(3) (Değişik:12/11/2019-7192/11 md.) Elektronik para kuruluşu, elektronik para ihracı karşılığında topladığı fonları 5411 sayılı Kanunda tanımlanan bankalar nezdinde açılacak ayrı bir hesaba aktarmak zorundadır. Bu fıkranın uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar Bankaca (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Anonim Şirketi) belirlenir.

(4) Elektronik para kuruluşu kredi verme faaliyetinde bulunamaz. (Ek cümle:12/11/2019-7192/11 md.) Elektronik para kuruluşunun, ödeme hizmetleri ile ilgili olarak yürüttüğü faaliyetlerin kredi verme faaliyeti kapsamına girip girmediği Bankaca çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.

(5) Elektronik para ihraç eden kuruluş, elektronik parayı elinde bulundurma süresine bağlı olarak elektronik para hamiline faiz veremez ve herhangi bir menfaat sağlayamaz.

(6) Banka, elektronik para kuruluşu tarafından yapılamayacak diğer faaliyetleri belirlemeye yetkilidir.

(7) Elektronik para kuruluşlarının elektronik para ihracı karşılığında aldığı fonlar, 5411 sayılı Kanunun 60 ıncı maddesine göre mevduat veya katılım fonu olarak kabul edilmez.

2023 itibariyle TCMB internet sitesinde yer alan^[8] aktif Elektronik Para şirketleri aşağıdaki gibidir;

A Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (913)

Ahlatcı Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (894)

As Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para A.Ş. (911)

Aköde Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (836)

Belbim Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (828)

Birleşik Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para A.Ş. (825)

BPN Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (850)

Cemete Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (826)

Ceo Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşu A.Ş. (878)

D Ödeme Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (830)

Dgpara Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşu A.Ş. (893)

DSM Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (848)

Erpa Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para A.Ş. (837)

Fastpay Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (891)

Faturamatik Elektronik Para ve Ödeme Kuruluşu A.Ş. (861)

Fzypay Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (896)

Hızlıpara Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para A.Ş. (833)

IQ Money Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para A.Ş. (889)

İninal Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (832)

İstanbul Ödeme ve Elektronik Para A.Ş. (883)

İyzi Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (864)

Lydians Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (890)

Moka Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşu A.Ş. (857)

Moneyout Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (917)

Moneypay Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (842)

N Kolay Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşu A.Ş. (852)

Nomu Pay Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (831)

Ozan Elektronik Para A.Ş. (839)

Paladyum Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (834)

Papara Elektronik Para A.Ş. (829)

Papel Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (914)

Parakolay Elektronik Para A.Ş. (847)

ParaQR Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (897)

Parolapara Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (846)

Payco Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (849)

Paypole Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para A.Ş. (916)

Paytr Ödeme ve Elektronik Para Kuruluşu A.Ş. (863)

Pratik İşlem Ödeme ve Elektronik Para A.Ş. (860)

Rubik Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (899)

Sipay Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (838)

Token Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para A.Ş. (840)

Tom Pay Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (912)

TT Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (870)

TTM Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (843)

Turk Elektronik Para A.Ş. (827)

Turkcell Ödeme ve Elektronik Para Hizmetleri A.Ş. (869)

Turkonay Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (915)

UPT Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para A.Ş. (853)

Vepara Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (845)

Vizyon Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (854)

Vodafone Elektronik Para ve Ödeme Hizmetleri A.Ş. (835)

3. İzinsiz Faaliyette Bulunmak

Kanunun 28. maddesinde “izinsiz faaliyette bulunmak” aşağıdaki şekilde suç olarak düzenlenmiştir:

(1) Bu Kanuna göre alınması gereken izinleri almaksızın sistem işleticisi, ödeme kuruluşu veya elektronik para kuruluşu gibi faaliyet gösteren gerçek kişiler ile tüzel kişilerin görevlileri bir yıldan üç yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır.

(2) Bu Kanuna göre alınması gereken izinleri almaksızın ticaret unvanlarında, her türlü belgelerde, ilan ve reklamlarda veya kamuoyuna yaptıkları açıklamalarda sistem işleticisi, ödeme kuruluşu veya elektronik para kuruluşu gibi faaliyet gösterdiği izlenimini yaratacak söz ve deyimleri kullanan gerçek kişiler ile tüzel kişilerin görevlileri bir yıldan üç yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır.

(3) Birinci ve ikinci fıkra kapsamında tanımlanan suçların bir iş yeri bünyesinde işlenmesi hâlinde bu işyerinin iki aydan altı aya kadar, tekerrür hâlinde sürekli olarak kapatılmasına karar verilebilir.

(4) Bu Kanun kapsamında verilmiş olan faaliyet izni iptal edilen sistem işleticisinin, ödeme kuruluşunun veya elektronik para kuruluşunun faaliyetine devam etmesi durumunda da bu madde hükümleri uygulanır.

III. Kripto Para Hukuku

1. Genel Olarak

Teknoloji ile birlikte gelişen ve değişen her şey gibi para da çağın gereklerine ayak uydurarak değişmektedir. Son yıllarda dijital para, sanal para, kripto para kavramları artık hayatımızda yerini almıştır.

Türkiye’de de Elektronik Para ve Ödeme Kuruluşları ile ilgili düzenleme olsa da, dijital para, sanal para ya da kripto para olarak isimlendirilen kavramlar hukuken düzenlenmemiştir.

Kripto paralar “Blok Zincir Teknolojisi” (Blockchain) adı verilen şekilde bir çok sunucunun bir araya gelmesiyle oluşan ağ üzerinde işlem görürler.

Avrupa Birliği, Haziran 2023’te MICA (Markets in Crypto-Assets Regulation^[9] Kripto Varlık Regülasyonunu yayınlamıştır. Bu düzenlemeye göre “kripto varlık”, “bir değerin veya bir hakkın, dağıtılmış defter teknolojisi veya benzer teknoloji kullanılarak elektronik olarak transfer edilebilir ve saklanabilir dijital temsili” şeklinde tanımlanmıştır.

2. Kripto Paranın Özellikleri

Kripto paralar, çok yüksek işlemcisi olan bilgisayarlarla, kompleks algoritmaları çözerek üretilebilmektedir. Kripto üretimine “kripto madenciliği” ismi de verilir.

Kripto paranın güvenliği ile ilgili BDDK tarafından yayınlanan 2020 tarihli rapora göre;Kripto paranın güvenliği ile ilgili Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu tarafından yayınlanan rapora göre;^[10] “Kripto paralar içerdikleri karmaşık matematiksel fonksiyonlar nedeniyle taklit edilemedikleri, özel kurallara bağlı kalmadan hızla el değiştirebildikleri ve aynı kripto para aynı anda birden çok yerde kullanılmadığı için kullanıcı güvenini kazanmakta ve gerçek paralara alternatif olabilmektedirler.

Ancak bu durum kripto paraların çalınamadıkları anlamına da gelmemektedir. Aynen gerçek paralar da olduğu gibi kripto paralarda çalınabilmekte ve dolandırıcılık gibi bir çok suç içeren faaliyete konu olabilmektedir. Kripto paralar basılı paradan farklı olarak dijital ortamda üretildiği için bunların korunması fiziki paraya göre daha fazla teknik bilgi içermekte ve her ne kadar kripto paranın kendisi güvenli olsa da üzerinden kullanıldığı cihazlar ve ağın güvenlik açıkları nedeniyle çalınabilir hale gelmektedir.

Bütün bunlara ek olarak kripto paranın ödeme aracılığıyla kullanılması durumunda karşı tarafın talep 24 edilen ürün ya da hizmeti gerçekten sunan kişi ya da işletme olduğundan emin olabilmek için başka ek güvenlik önlemleri de gerekmektedir çünkü kripto paraların sunduğu en önemli olanaklardan biri de izlerinin takip edilmesinin neredeyse imkansız olmasıdır.

Konu bu bağlamda değerlendirildiğinde sahip olunan kripto paraları korumak için herhangi bir dijital varlığı korumak için alınan önlemlerden bir seviye daha yüksek önlemler almak ve bu paraları kullanarak yapılan alışverişlerde e-ticaretteki güvenlik prosedürlerinin en katılarını uygulayarak kripto paranın gönderileceği kişinin gerçekten gönderilmesi gereken kişi olduğuna kanaat getirmeyi temin eden mekanizmalar kurmak yerinde olacaktır. “

3. Türk Hukukunda Kripto Varlıkların Yeri

1. 2013 BDDK Açıklaması

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu,  2013 yılında kripto para ile ilgili aşağıdaki basın açıklamasını yapmıştır^[11]:

“Herhangi bir resmi ya da özel kuruluş tarafından ihraç edilmeyen ve karşılığı için güvence verilmeyen bir sanal para birimi olarak bilinen Bitcoin, mevcut yapısı ve işleyişi itibarıyla Kanun kapsamında elektronik para olarak değerlendirilmemekte, bu nedenle de söz konusu Kanun çerçevesinde gözetim ve denetimi mümkün görülmemektedir.

Diğer taraftan, Bitcoin ve benzeri sanal paralar ile gerçekleştirilen işlemlerde tarafların kimliklerinin bilinmemesi, söz konusu sanal paraların yasadışı faaliyetlerde kullanılması için uygun bir ortam yaratmaktadır. Ayrıca Bitcoin, piyasa değerinin aşırı oynak olabilmesi, dijital cüzdanların çalınabilmesi, kaybolabilmesi veya sahiplerinin bilgileri dışında usulsüz olarak kullanılabilmesi gibi risklerin yanı sıra yapılan işlemlerin geri döndürülemez olmasından dolayı operasyonel hatalardan ya da kötü niyetli satıcıların suistimalinden kaynaklı risklere de açıktır. “

2. 2021 Kripto Para Yönetmeliği

16 Nisan 2021 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren ‘’Ödemelerde Kripto Varlıkların Kullanılmamasına Dair Yönetmelik’^[12]’ (Yönetmelik) ile Türk hukukunda kripto varlıklara ilişkin düzenlemeler yapılmıştır.

Yönetmelik 3’üncü maddesi uyarınca kripto varlık; dağıtık defter teknolojisi veya benzer bir teknoloji kullanılarak sanal olarak oluşturulup dijital ağlar üzerinden dağıtımı yapılan, ancak itibari para, kaydi para, elektronik para, ödeme aracı, menkul kıymet veya diğer sermaye piyasası aracı olarak nitelendirilmeyen gayri maddi varlıkları ifade eder.

Yönetmelik uyarınca kripto varlıklara ilişkin olarak;

• Ödemelerde doğrudan veya dolaylı kullanılmaması,
• Ödemelerde doğrudan veya dolaylı şekilde kullanılmasına yönelik hizmet verilmemesi,
• Ödeme hizmeti sağlayıcılarının, ödeme hizmetlerinin sunulmasında ve elektronik para ihracında kripto varlıkların doğrudan veya dolaylı olarak kullanılacağı bir şekilde iş modelleri geliştirmemesi,
• Ödeme ve elektronik para kuruluşları, kripto varlıklara ilişkin alım satım, saklama, transfer veya ihraç hizmeti sunan platformlara veya bu platformlardan yapılacak fon aktarımlarına aracılık etmemesi gerektiği düzenlenmiştir.

1. 2021 Yılı Kripto Varlıklar, Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesi Yönetmelik Değişikliği

01.05.2021 tarihinde Suç Gelirlerinin Aklanmasının Ve Terörün Finansmanın Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkında Yönetmelik’te yapılan değişiklik ile  Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanunun uygulanmasına yönelik olarak “yükümlülüler” arasına kripto para hizmet sağlayıcılar da dahil edilmiştir.

“Yükümlü” olarak tanımlanan finansal ve finansal olmayan kuruluşlar ile bazı iş ve meslek gruplarının, faaliyet alanları ve verdikleri hizmetlerden dolayı suçlular tarafından aracı olarak kullanılabilme ihtimali bulunmaktadır. Diğer bir deyişle, yükümlüler tarafından yapılan işlemler ve verilen hizmetler suçlular tarafından suç işlemek amacıyla kullanılabilmektedir. Bu durumun önlenebilmesi, yükümlülerin aklama ve terörizmin finansmanı suçu ve bu suçlarla mücadele konusunda bilinçlendirilmeleri ve farkındalıklarının artırılması amacıyla “önleyici” bir fonksiyon üstlenmeleri sağlanmaya çalışılmıştır.  Dolayısıyla, yükümlüler suçla mücadelede Mali Suçları Araştırma Kurulunun en önemli paydaşı konumundadır. Yükümlüler, 5549 sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanunun^[13] 2/1-d maddesi ile Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkında Yönetmeliğin (Tedbirler Yönetmeliği) 4/1 inci maddesinde belirlenmiştir. Tedbirler Yönetmeliğinin 4 üncü maddesinin birinci fıkrasına 01 Mayıs 2021 tarihli ve 31471 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Yönetmelik değişikliği ile eklenen (ü) bendine göre, “kripto varlık hizmet sağlayıcılar” anılan tarih itibariyle yükümlüler arasına alınmıştır. ^[14]

Yönetmelik Uyarınca Kripto Para Hizmet Sağlayıcıların Yükümlülükleri

• Kimlik Tespit Yükümlülüğü:

 Yükümlüler, kendileri nezdinde yapılan veya aracılık ettikleri işlemlerde işlem yapılmadan önce, işlem yapanlar ile nam veya hesaplarına işlem yapılanların kimliklerini tespit etmek zorundadır. Kimlik tespiti, iş ilişkisi tesisinden veya işlem yapılmadan önce tamamlanır. Sürekli iş ilişkisi tesisinde, iş ilişkisinin amacı ve mahiyeti hakkında bilgi alınır.

•  Şüpheli İşlem Bildirim Yükümlülüğü:

5549 sayılı Kanunun “Şüpheli işlem bildirimi” başlıklı 4 üncü maddesi gereğince, yükümlüler nezdinde veya bunlar aracılığıyla yapılan veya yapılmaya teşebbüs edilen işlemlere konu malvarlığının yasa dışı yollardan elde edildiğine veya yasa dışı amaçlarla kullanıldığına dair herhangi bir bilgi, şüphe veya şüpheyi gerektirecek bir hususun bulunması halinde bu işlemlerin, yükümlüler tarafından Mali Suçları Araştırma Kurulu Başkanlığına (MASAK) bildirilmesi zorunludur.

• Bilgi ve Belge Verme Yükümlülüğü:

Kamu kurum ve kuruluşları, gerçek ve tüzel kişiler ile tüzel kişiliği olmayan kuruluşlar, Başkanlık ve denetim elemanları tarafından istenilecek her türlü bilgi, belge ve bunlara ilişkin her türlü ortamdaki kayıtları, bu kayıtlara erişimi sağlamak veya okunabilir hale getirmek için gerekli tüm bilgi ve şifreleri tam ve doğru olarak vermek ve gerekli kolaylığı sağlamakla yükümlüdür.

• Muhafaza ve İbraz Yükümlülüğü:

Yükümlüler, bu Kanunlarla getirilen yükümlülüklere ve işlemlerine ilişkin her türlü ortamdaki; belgeleri düzenleme tarihinden, defter ve kayıtları son kayıt tarihinden, kimlik tespitine ilişkin belgeleri ise son işlem tarihinden itibaren sekiz yıl süreyle muhafaza ve istenmesi halinde yetkililere ibraz etmekle yükümlüdür.

2. Kripto Para ile İlgili Mahkeme Kararları

• Antalya Bölge Adliye Mahkemesi 6. Hukuk Dairesi Dosya No: 2020/1149, Karar No: 2020/905 ^[15]

‘‘…Alıntılanan Yargıtay ilamı çerçevesinde eldeki dosyada hiç bir araştırma yapılmaksızın talebin reddine karar verilmesinin hatalı olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte eldeki dosyada özel bir durumun söz konusu olduğu da açıktır. Zira talep eden müteveffanın “Apple ICloud” kimliğinin terekenin aktifinde olduğunun da tespitini talep etmiştir.

Gelişen teknolojilerin insan hayatını kolaylaştırması yanında bir kısım yeni kavramlar ve hukuki sorunlar yarattığı bilinen bir gerçektir. Bunların en başında da mülkiyet kavramının başkalaşımının geldiği söylenebilir.

Düne kadar mülkiyet kavramı menkul ve gayrimenkul mülkiyeti ile bir kısım sınırlı ayni haklar etrafında şekillenirken, son dönemde fikri mülkiyet kavramının gelişimi üzerine ilgili otoritelerce “Fikir ve Sanat Eserleri” mülkiyet hukuku çerçevesinde koruma altına alınmış, bu yönde bir kısım yasal düzenlemelere gidilmiştir.

Ancak çağımızın kaçınılmaz şekilde dijitalleşen hayat tarzı karşısında dijital mal varlığına dair dijital mülkiyet ile ilgili henüz yasal bir düzenleme yapılmadığı görülmektedir.

Yakın zamana kadar elektronik posta hesapları, sosyal medya hesapları ve benzeri dijital uygulamalar yalnızca kişisel kullanıma yönelik olup maddi bir değer taşımazken günümüzde bu hesapların reklam gelirleri elde edilen maddi bir karşılığı olan hesaplar halini alabildiği gibi, yine sosyal medya hesaplarının ve dijital para cüzdanlarının bağlı olduğu e posta hesaplarının da artık kişisel kullanımı aşıp ticari değeri olan dijital mal varlığı kapsamına girmeye başladığı anlaşılmaktadır.

Bu konuda Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi Yasemin Maraşlı DİNÇ’in http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2019-142-1849 adresinde yayınlanan makalesinden yararlanılarak katıldığımız bir kısım tespitlerinin altının çizilmesi anlamında alıntılama yapılmıştır.

“Teknolojinin, dolayısıyla da internetin bu denli gelişmesi sonucunda sosyal medya kullanımı hayatımızın ayrılmaz bir parçası halini almıştır. Artık bir kısım insan, sosyal medya platformları aracılığıyla maddi kazanç elde etmeye dahi başlamıştır. Özellikle son zamanlarda “YouTuber” olarak nitelenmeye başlanan insan sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Öte yandan “Facebook” veya “Instagram” hesapları üzerinden, bir meslek icra edercesine satış yaparak yahut genellikle takipçi sayısı fazla olanların kişisel sayfalarında reklamlar yaparak maddi kazanç elde etmeleri sıradan hale gelmiştir.

Tüm bu gelişmelerin sonucu olarak ortaya çıkan dijital mal varlığı veya dijital miras kavramları ise ülkemiz hukuk sistemi içerisinde çok yaygın bir kullanıma sahip değildir. Türk kanunlarında bu konuda yasal düzenlemeler de henüz mevcut değildir. Bunun yanında konu Türk hukuk öğretisinde de, uygulamada bir sorun olarak ortaya çıkmamasından olsa gerek, yeterli derecede incelenmemiştir.”

“Dijital malvarlığı kavramı, videolar, fotoğraflar, e-postalar, kişisel sosyal medya hesapları gibi elektronik olarak depolanan ve yalnızca dijital formda bulunan diğer varlıklar anlamına gelmektedir. Ancak dijital dünyanın sürekli değişmesine bağlı olarak dijital malvarlığının nelerden oluştuğu net olarak belirlenememektedir.”

“Dijital miras ise bu tür soyut malvarlığı değerlerinin mirasçılara intikal etmesi, mirasa konusu olmasıdır”

Aynı makalede değinildiği üzere mirasta intikal prensiplerinin kanunda şekil bulmuş hali olan 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu^[16] m. 599/2 hükmünde; “Kanunda öngörülen ayrık durumlar saklı kalmak üzere mirasçılar, mirasbırakanın aynî haklarını, alacaklarını, diğer malvarlığı haklarını, taşınır ve taşınmazlar üzerindeki zilyetliklerini doğrudan doğruya kazanırlar ve mirasbırakanın borçlarından kişisel olarak sorumlu olurlar” denilmektedir.

Günümüzde dijital mal varlığının yadsınamaz ve göz ardı edilemez bir gerçeklik olduğu, kripto para adı verilen ve uluslararası ödemelerde dahi kullanılmaya başlanmış dijital sistemlerin var olduğu, yine astronomik reklam gelirleri sağlayan sosyal medya hesaplarının gün geçtikçe arttığı, aynı şekilde youtube ve benzeri dijital platformlarda salt reklam geliri ve hatta ücretli üyelik sistemi ile hizmet veren kanallar oluşturulduğu bir ortamda dijital mal varlığı ve dijital miras ile ilgili olarak yasal bir düzenleme bulunmadığı, bu konuda yasal bir boşluk bulunduğu değerlendirilmiştir.

4721 sayılı Türk Medeni Kanununun 1.maddesi; “Kanun, sözüyle ve özüyle değindiği bütün konularda uygulanır.

Kanunda uygulanabilir bir hüküm yoksa, hakim, örf ve adet hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar verir.” düzenlemesini içermektedir.

Murisin e-posta hesabı ve buna bağlı olarak kullanılan sosyal medya hesapları, dijital cüzdan hesapları vb maddi değer ifade eden ve TMK’nun 599.maddesi kapsamında terekesine dahil olup mirasçılarına intikali gereken dijital mal varlığının da tespitinin gerekeceği kanaatine varılmıştır.

Dosya özelinde bakıldığında, talep eden özellikle “********@gmail.com” hesabının murise ait olduğunun, yani müteveffanın apple kimliği ile ilişkili hesapların sahibi olduğunun ve müvekkilinin müteveffanın temsilcisi olduğunun ve mahkemece verilecek yetkilerinin, Elektronik Haberleşmenin Gizliliği Kanunu’nda kullanıldığı şekliyle “yasal rıza” teşkil ettiğinin tespitini istemektedir.

Sonuç olarak, mahkemece tespit talebi gereğince murisin ölüm tarihi itibariyle tüm aktif ve pasif mal varlığının tespiti ve bu minvalde dijital mal varlığının terekesine dahil olması gerektiği nazara alınarak dijital terekesinin de tespiti yapılarak araştırma ve inceleme sonucunda bir karar verilmesi gerekirken, ölü kişinin e posta hesabının özel hayatın gizliliği kapsamında değerlendirilerek talebin reddine karar verilmiş olması hatalı olmuştur.

İzah olunan gerekçeler karşısında talep eden vekilinin istinaf talebinin kabulü ile ilk derece mahkemesinin kararının HMK’ nun 353/1-a.6 maddesi gereğince kaldırılması gerektiği değerlendirilmiş ve aşağıdaki şekilde hüküm kurulması gerekmiştir.’’

IV. Merkez Bankası Dijital Parası

1. Genel olarak Dijital Para

Dijital para, kripto para, elektronik para gibi isimsel benzerlik taşıdığı kavramlarla çok karışsa da, karakteristik olarak önemli farklılıklar içermektedir.

Dijital para, “Merkez Bankası Dijital Parası” (Central Bank Digital Currency) olarak da adlandırılmakta ve CBDC şeklinde veya ilgili ülkenin para birimine “dijital” sözcüğü eklenerek kullanılabilmektedir. (örneğin dijital euro, dijital Türk lirası)

Avrupa Birliği de, birçok ülkede olduğu gibi dijital para sistemi hazırlığı içerisindedir. AB Merkez Bankası’nın tanımına göre^[17],

“Dijital euro, euro banknotları gibi ama dijital olacaktır. Dijital euro, nakit paranın yerini almaz, aksine onu tamamlar. Dijital bir euro, insanlara nasıl ödeme yapacakları konusunda ek bir seçenek sunacak ve bunu yapmayı kolaylaştıracak, erişilebilirlik ve kapsayıcılığa katkıda bulunacaktır.”

AB Merkez Bankası’nın konu ile ilgili yayınladığı sıkça sorulan sorular dökümanında konu ile ilgili temellerin çerçevesi çizilmiştir^[18]:

Avrupa neden dijital euro’ya ihtiyaç duyar?

Dijitalleşme, ödeme şeklimizi değiştiriyor. Nakit kullanımı azalıyor ve COVID-19 pandemisi online alışveriş ve dijital ödemelere yönelimin hızlanmasına neden oldu. Dijital euro, dijital dünyada nakdin elektronik bir formu olacaktır. Bu, tüketicilere dijital bir formatında merkez bankası parasını kullanma seçeneği sunarak, banknot ve madeni paraları tamamlayacaktır.

Dijital euro, kişilerin yaşamlarını kolaylaştıracak ve şu anda mevcut olmayan bir şey sunacaktır: euro bölgesi genelinde, mağazalarda, çevrimiçi veya kişiden kişiye ödemeler için evrensel olarak kabul edilen dijital bir ödeme aracı. Dijital euro, nakit gibi risksiz, geniş erişilebilir, kullanıcı dostu ve temel kullanım için ücretsiz olacaktır.

Ayrıca, bir dijital euro, Avrupa’nın stratejik bağımsızlığını ve para egemenliğini güçlendirecek ve Avrupa ödeme ekosisteminin verimliliğini artırarak, yeniliği teşvik ederek ve enerji kesintileri gibi potansiyel siber saldırılara veya teknik kesintilere karşı dayanıklılığını artırarak katkı sağlayacaktır.

Dijital euro, nakit para yerine mi geçer?

Hayır, dijital euro, nakit parayı tamamlar, onun yerini almaz. Dijital euro, insanların hızlı ve güvenli bir şekilde dijital olarak ödeme yapma eğilimini karşılamak için nakit paranın yanında var olacaktır. Nakit para, euro bölgesinde mevcut olmaya devam edecektir, aynı şekilde şu anda kullanılan özel elektronik ödeme araçları da mevcut olmaya devam edecektir.

Bir dijital euro, Eurosystem içinde alternatif bir para birimi mi olacak?

Hayır, bir dijital euro, Avrupa’da euro kullanarak ödeme yapmanın başka bir yoludur, yani Avrupa’nın tek para birimi olan euronun bir türüdür. Bir dijital euro, banknotlarla 1’e 1 değiştirilebilir olacaktır. Bir dijital euro, insanların ve şirketlerin dijital ödeme yapma eğilimlerine yanıt olarak ortaya çıkacaktır.

Proje şu anda nerede duruyor ve Avrupa yasama organları nasıl dahil oluyor?

Haziran 2023’te Avrupa Komisyonu, muhtemel bir dijital euro için bir yasa tasarısı önerisi^[19] sundu. Bu yasal düzenleme, gelecekteki bir dijital euro ile euro bölgesi genelinde yaygın olarak kabul edilen, ucuz, güvenli ve dayanıklı bir kamu parasının kullanımını sağlamak amacını taşır.

Dijital euro’yu kimler kullanabilecek?

Avrupa Komisyonu tarafından sunulan yasa önerisi ve Avrupa Ekonomik Alanı Anlaşması’na uygun olarak, dijital euro, euro bölgesinde ikamet eden veya kurulu olan kişilere sunulacaktır. Bir euro bölgesi ülkesinde ikamet eden veya kurulu olan kişiler, ilkesel olarak bir dijital euro hesabına erişim sağlayabilirler.

Euro bölgesi dışındaki tüccarlar da, bir euro bölgesi ödeme hizmeti sağlayıcısına sahip oldukları sürece dijital euro ödemelerini kabul edebilirler.

Daha ileride, yasal gelişmelere bağlı olarak, Avrupa Ekonomik Alanı ve/veya seçilmiş üçüncü ülkelerdeki tüketiciler ve tüccarlar da dijital euro’ya erişebilirler.

İnsanlar neden bir dijital euro kullanmak isteyebilir?

Bir dijital euro, euro bölgesinin her yerinde ve her zaman kullanılabilen bir ödeme çözümü olacaktır. Tüketiciler, mağazalarda, çevrimiçi veya kişiden kişiye ücretsiz olarak kullanabilecekleri evrensel bir dijital ödeme aracına sahip olacaklardır. İnsanlar, kamusal bir ödeme aracını kullanırken dijital ödeme seçeneğini tercih etme seçeneğine sahip olacaklardır.

Bir dijital euro, dijital çağda nakit benzeri özellikleri koruyacak ve yüksek gizlilik seviyesi ve kullanım kolaylığı gibi özellikler sunacaktır. Ayrıca, dijital ödemelerde en yüksek gizlilik düzeyini sağlayacaktır: Eurosystem, kullanıcıların kişisel verilerine erişmeyecek veya saklamayacaktır. Dahası, çevrimdışı dijital euro ödemeleri için daha yüksek gizlilik seçenekleri, ödemenin yalnızca ödeyici ve alıcı tarafından bilineceği anlamına gelecektir.

Bir dijital euro, güvenli ve kullanımı kolay olacaktır ve dijital veya finansal becerilere sahip olmayan veya banka hesabına veya dijital cihazlara erişimi olmayan kişilerin geride kalmamasını sağlamak için dijital finansal dahililiği teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Dijital euro, temel dijital euro hizmetlerini kullanarak kimseyi geride bırakmamayı hedeflemektedir.

Dijital euro’nun euro bölgesinin her yerinde kullanılabilir ve erişilebilir olması için Avrupa Komisyonu tarafından sunulan yasa önerisi, tüccarlar tarafından zorunlu kabul ve denetlenen aracılar tarafından zorunlu dağıtım öngörmektedir.

Bir dijital euro nasıl çalışır?

Bir dijital euro, kişilerin, hangi euro bölgesi ülkesinde bulunduklarına veya hangi ödeme hizmeti sağlayıcısına sahip olduklarına bakılmaksızın, fiziksel ve çevrimiçi mağazalarda ve bireyler arasında güvenli anlık ödemeler yapmalarına olanak tanır. ECB, bunun pratikte nasıl çalışabileceğini araştırmaktadır.

Örneğin, Eurosystem, herkesin eşit erişime sahip olabileceği özel bir dijital euro uygulaması geliştirebilir. Alternatif olarak, bankalar da dahil olmak üzere aracılar, müşterilerinin zaten aşina oldukları mevcut uygulamalarının içine dijital euro hizmetlerini entegre edebilirler. Her durumda, banka hesabına veya dijital cihazlara erişimi olmayan kişiler, postaneler gibi kamusal aracıları kullanarak fiziksel bir kartla dijital euro ile ödeme yapabilirler.

Her durumda, bir dijital euro hem çevrimiçi hem de çevrimdışı işlevsellik sunar ve sınırlı bağlantı durumlarını öngörür. Dijital euro ödemeleri çevrimdışı yapıldığında, ödeme bilgileri sadece ödeyici ve alıcı tarafından bilineceği için en yüksek gizlilik seviyesini sağlar.

Dijital euroda gizlilik nasıl olur?

Gizlilik, bir dijital euro’nun en önemli tasarım özelliklerinden biridir. Eurosystem, kişilerin kişisel ödeme verilerine ticari bir ilgi duymaz ve böyle verileri üçüncü taraflarla paylaşmak istemez. Bu nedenle, Eurosystem, kullanıcıların kişisel bilgilerini görmek veya saklamak istemez.

Bir dijital euro, kişilerin ödeme verilerini Avrupa düzenlemelerine uygun olarak yasadışı faaliyetleri önlemek için gerekenler dışında üçüncü taraflarla paylaşmadan ödemeler yapmalarına olanak tanır

Bir dijital euro, kişilerin ödeme verilerini Avrupa düzenlemelerine uygun olarak yasadışı faaliyetleri önlemek için gerekenler dışında üçüncü taraflarla paylaşmadan ödemeler yapmalarına olanak tanır.

Dahası, bir dijital euro’nun çevrimdışı işlevselliği, ödeme bilgilerinin yalnızca ödeyici ve alıcı tarafından bilineceği için daha yüksek bir gizlilik düzeyi sunar.

Bir dijital euro, blockchain gibi dağıtık defter teknolojilerine dayalı mı olacaktır?

Eurosystem, bir dijital euro’nun geliştirilmesinde, merkezi ve dağıtık olmak üzere farklı yaklaşımlar ve teknolojileri denemektedir, bu dağıtık defter teknolojilerini içerir. Ancak henüz bir karar alınmamıştır.

Bir dijital euro’nun tanıtılması, Avrupa’da ödemeleri siber saldırılara daha savunmasız hale getirir mi?

Diğer dijital altyapılar gibi bir dijital euro da siber saldırıların hedefi olabilir. Bu riski azaltmak için bir dijital euro tasarımı, siber saldırılara karşı dayanıklı ve geleceğe uygun bir ortam oluşturacak en son teknolojilere dayanacaktır.

Bir dijital euro, stabilcoinler ve kripto varlıklardan nasıl farklı olacaktır?

Bir dijital euro, merkez bankası para birimidir. Bu, bir merkez bankası tarafından desteklenir ve bunu kullanan kişilerin ihtiyaçlarına uygun olarak tasarlanır. Risk içermez ve gizliliği ve veri korumasını saygılar. Merkez bankalarının, fiziksel veya dijital biçimde olsun, paranın değerini koruma görevleri vardır.

Stabilcoinlerin istikrarı ve güvenilirliği, nihayetinde onları ihraç eden varlığa ve zaman içinde paranın değerini koruma taahhütlerinin inanılırlığına bağlıdır. Özel ihraççılar, ticari amaçlar için kişisel verileri kullanabilirler.

2. Dijital Paranın Kullanım Alanları

Dijital paranın kullanım alanları Avrupa Birliği Merkez Bankası tarafından aşağıdaki şekilde açıklanmıştır^[20].

İnsandan insana (Person-to-person) – İki kişi arasında yapılan ödemeler.

Tüketiciden işletmeye (Consumer-to-business)- Fiziksel bir mağazadan (satış noktasında ödeme) veya e-ticaret yoluyla çevrimiçi olarak satın alınan mal veya hizmetler için yapılan ödemeler.

İşletmeler tarafından başlatılan ödemeler – Bir firmadan başka bir firmaya yapılan (B2B) ödemeler.

X2G-G2X ödemeleri – Devlete yapılan ödemeler (örneğin vergiler) ve devlet tarafından yapılan ödemeler (ödenekler ve sübvansiyonlar)

Makine tarafından başlatılan ödemeler – Önceden belirlenmiş koşullara dayalı olarak bir cihaz ve/veya yazılım tarafından başlatılan tam otomatik ödemeler.

3. Dijital Para Sisteminin işleyişi

1. Dijital Paranın Deftere Göre Yapılandırılması

Dijital para sisteminin işleyişi, İtalyan Merkez Bankası tarafından aşağıdaki şekilde açıklanmıştır^[21].

Hesap Bazlı: Merkez bankasının defterlerindeki nakit mevduat hesaplarını dijitalleştirmek amacıyla kullanılır. Hesap tabanlı bir sistem, kaydın durumunu, her biri karşılık gelen bir bakiyeye sahip olan hesapların bir listesi olarak kaydeder. Bir işlem gerçekleştiğinde, sistem genellikle ödeme yapan hesap ve alıcı hesabının bakiyelerini artırarak ve azaltarak kayıtları günceller. Bu türün bir örneği Ethereum DLT’dir, burada kayıt durumu “hesaplar” adlı nesnelerden oluşur ve bunlarla ilişkilendirilen bir bakiye vardır.

Token Bazlı: Merkez bankası ve sahibi arasında bir hesap ilişkisi olmayan bir dijital jeton şeklinde tasarımını kullanılır. bir token tabanlı sistem, kaydın durumunu, her birinin karşılık gelen bir değere sahip olan bireysel nesnelerin, yani tokenların bir listesi olarak kaydeder (örneğin 10€). Farklı tokenlar aynı kayda kaydedilebilse de, her birinin belirli bir değeri olur, bu değer aynı zamanda ondalık bir sayı olabilir (örneğin 10.55€), ancak tokenın ömrü boyunca değişmez. Bu türün bir örneği Bitcoin DLT’dir. Her ödeme için, ödeme yapanın sahip olduğu harcanmamış token seti yok edilir ve (genellikle) toplam değeri aynı olan iki token eşzamanlı olarak oluşturulur: biri ödeme olarak alıcıya gider ve diğeri değişim olarak ödeme yapan kişiye geri döner.

2. Kullanım Modeli

Alman Commerzbank tarafından hazırlanan rapora göre, dijital paranın kullanım modeli, aşağıda anlatılan iki sistem ile gerçekleşmektedir^[22].

WholeSale/Toptan Satış: Rezervin banka ve finans kuruluşları aracılığı ile kulanılmasıdır. Merkez Bankası tarafından çıkarılan (Merkez Bankası hesaplarındaki mevduatlara ek olarak) para biçimi, Merkez Bankası’nın mevcut iş ortaklarına (ticari bankalar gibi) yeni işlevsellikler sunar (örneğin finansal piyasa işlemleri için)

RetailSale/Perakende Satış: Rezervin doğrudan kişiler tarafından kullanılmasıdır. Merkez Bankası tarafından (nakdin yanı sıra) çıkarılan ve banka olmayan kişilere (bireysel kişiler ve varsa şirketler) mal veya hizmetlerin dijital ödemesi için kullanılabilen bir para biçimi.

3. Piyasaya Sürülme şekli

Dijital paranın piyasaya sürülme şekli ile ilgili iki model yaklaşımı mevcuttur^[23].

Doğrudan: Merkez bankası kendisi piyasaya sunar ve dolaşımı idare eder.Bu senaryoda, bireyler ve işletmeler, CBDC’leri bir Merkez Bankasındaki özel hesapları aracılığıyla tutar ve böylece aracıları ortadan kaldırır. Bu durum mevcut finansal sistemin yapısını etkileyerek Merkez Bankası’nın rol ve sorumluluklarını artırabilir.

Dolaylı: İşlemler bankalar ve finans kuruluşları aracılığı ile yürütülür.Dolaylı perakende CBDC senaryosunda, dijital para biriminin ihracı, doğrudan bireylere ve işletmelere verilen parayı desteklemekten sorumlu finansal kuruluşlar tarafından gerçekleştirilir. Ayrıca diğer finansal kuruluşlara ödeme mesajlarının gönderilmesinden ve ödeme tasfiyesi için ödeme talimatlarının Merkez Bankası’na iletilmesinden de sorumludurlar.

4. Dijital Para Kullanan Ülkeler

1. Bahamalar Sand Dolar

Sand Dollar, Ekim 2020’de Bahamalar Merkez Bankası tarafından çıkarıldı. Sand Dollar, dünyada ülke çapında çıkarılan ilk CBDC olma özelliğini taşımaktadır.

Bahamalar’da, birçok farklı adaya bölünmüş olan ülkenin coğrafyası nedeniyle ticari aktörlerin her alanda faaliyet göstermesi mümkün olmadığından nüfusun bir kısmı finansal hizmetlere erişemiyor.Nüfusun yüzde 20’sinin bir banka hesabı olmadığı tahmin edilen Bahamalar’da Sand Dollar’ın finansal katılımın iyileştirilmesine ve kara para aklama ve yasa dışı ekonomik faaliyetlere karşı güvenliğin güçlendirilmesine yardımcı olabileceği öngörülmektedir.Sand Dollar,  hem toptan hem de perakende uygulamalar için mevcuttur. Toptan satış uygulaması, takas odası işlemlerine benzer şekilde, bankalararası düzeydeki ödeme mutabakatları için kullanımı kısıtlamaktadır. Perakende uygulaması, genel halkın dijital ödemeler yapmasına ve almasına imkan vermektedir. Her hamil, Merkez Bankası üzerinde doğrudan hak iddia etmek suretiyle yasal olarak Merkez Bankası nezdinde eşdeğer hesaplara sahip olabilmektedir.^[24]

2. Karayipler D-Cash

Doğu Karayip Birliği’ndeki ülkeler, işlemleri hızlandırmak ve banka hesabı olmayan insanlara hizmet vermek amacıyla kendi dijital para birimi biçimlerini oluşturdular.Katılan yedi ülke, Antigua ve Barbuda, Dominika, Grenada, Montserrat, St. Kitts ve Nevis, Saint Lucia ve St. Vincent ve Grenadinler’dir.Doğu Karayip Merkez Bankası, bazı bireysel ulusların benzer mevcut sistemlere sahip olmasına rağmen, “DCash”in dünyanın herhangi bir para birliği tarafından piyasaya sürülen ilk blok zinciri tabanlı para birimi olduğunu öne sürmektedir..Sistem, kullanıcıların banka hesabı olmasa bile – ancak bir akıllı telefonla – indirilmiş bir uygulamayı kullanmalarına ve bir QR kodu aracılığıyla ödeme yapmalarına olanak tanıyor. Nüfusun finansal olarak dışlanmış kesimlerine ulaşmak  minimum bir CBDC bakiyesi veya minimum harcama tutarı gerekmemektedir. ^[25]

5. Dijital Para ve Gizlilik

Avrupa Birliği merkez bankası, gizlilik konusunda farklı modeller üzerinde çalışmaktadır. Yayınladıkları rapora göre, dijital para, kullanım amacı ve tasarım gereği gizliliği sağlamakta ve bireylere kişisel verileri ve paraları üzerinde kontrol yetkisi vermektedir.Merkez bankasının kişisel verilere erişimi olmayacak (insanların varlıklarını, işlem geçmişlerini veya ödeme modellerini göremeyecek), ancak yasal gerekliliklere uyulduğunun takibini sağlayabilmek için aracı kurumlar kişisel ve işlem verilerine erişim sağlayabilecektir.

Çevrimdışı dijital euro kullanımı, nakit kullanımına yakın bir derecede gizlilik sağlayabilecek olup potansiyel olarak en yüksek düzeyde gizlilik gereksinimini karşılaması (siyasi karara bağlı olarak değişiklik göstermek suretiyle) öngörülmektedir.

Riske dayalı bir yaklaşımla sınıflandırma yapılması, daha az riskli/düşük değerli işlemler söz konusu olduğunda daha fazla mahremiyet sağlanmasının önünü açabilecektir.Dijital para tasarımı, nihai olarak yasa koyucular tarafından mahremiyet için belirlenen koşullara uymakla yükümlü olacaktır. ^[26]

6. Dijital Paranın Hukuki Altyapısı

IMF Çalışma grubunun 2020 yılında yayınladığı raporda dijital para için yapılacak mevzuat çalışmalarında dikkate alınması gereken hususlar tavsiye edilmiştir^[27]:

• Güçlü Yasal temeller olmalıdır
• Dijital para, mevzuatta “para” olarak düzenlenmelidir
• Banka Mevzuatı, Para Mevzuatı dijital para içerecek şekilde regüle edilmelidir.
• Vergi hukuku, özel hukuk (mülkiyet hukuku dahil), sözleşme hukuku, ödeme sistemleri, kişisel verilerin korunması hukuku, milletlerarası özel hukuk alanında mevzuat çalışmaları gerekir
• Merkez Bankasına mevzuatta, “hesap bazlı” veya dijital token bazlı” dijital para ihraç etme yetkisi verilmelidir.
• Güvenlik siber suçlar düşünülerek sağlanmalıdır.

1. Dijital Türk Lirası Çalışmaları

25 Ekim 2022 Tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 2023 Yılı Cumhurbaşkanı Yıllık Programı^[28]’nda blokzincir tabanlı dijital Türk lirası için test aşamasına gelindiği açıklanmış ve . Merkez Bankası Dijital Türk Lirası Araştırma Geliştirme Projesi ikinci faz pilot bulguları doğrultusunda, Dijital Türk lirasının ödemeler için gelecek seneden itibaren kullanılabileceği bilgisi paylaşılmıştır.

Bankaların da bu süreçte aktif yer alacağı; birlikte araştırma, geliştirme ve test çalışmaları yapılacağı belirtildi. Programa göre, dijital Türk lirası sistemlerinin dijital kimlik ve FAST sistemleri ile araştırmageliştirme kapsamında entegrasyon çalışmaları tamamlanacaktır.

29 Aralık 2022 tarihinde yayınlanan duyuru^[29] ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) öncülüğünde yürütülmekte olan Dijital Türk Lirası Projesi’nin birinci faz çalışmaları kapsamında, Dijital Türk Lirası Ağı üzerindeki ilk ödeme işlemleri başarılı bir şekilde gerçekleştirildiği açıklanmıştır. Duyuruya göre, TCMB, teknoloji paydaşları ile birlikte yürüttüğü dar kapsamlı ve kapalı devre pilot uygulama testlerine 2023 yılının ilk çeyreğinde de devam edecektir. Yapılan testler sonucu elde edilen bulgular geniş kapsamlı bir değerlendirme raporu ile kamuoyu ile paylaşılacaktır.

4. Sanal Para Terminolojisi Arasındaki Farklar

Konu	Elektronik Para	Kripto Para	Dijital Para (CBDC)
Yetki ve Denetim	Merkez Bankası-Lisanslı Kuruluşlar	Merkeziyetsiz	Merkez Bankası
Yasallık/Tedavül	Yasalarla Düzenlenmiş	Yasalarla (kısmi) Düzenlenmiş	Yasalarla Düzenlenmiş
Karşılık	Fiziki karşılığı var	Fiziki karşılığı yok	Fiziki karşılığı yok
Gizlilik/ Anonimlik	Kimlik Doğrulama (Anonim ön ödemeli araçlar hariç)	Anonim	Yarı Anonim
Güvenlik	Fiziki, idari ve teknik güvenlik	Blokzincir	DLT
Ödeme Aracı mı?	Ödeme Aracı	Ödemelerde Kullanılması Yasak	Ödeme Aracı
İhraç	Eşit değerde itibari paranın koruma hesabına aktarılması gerekir.	Madencilik	Doğrudan Merkez Bankası ihraç eder. İtibari para yoktur.

---

Yazar Hakkında